سازمان ترويج، آموزش و تحقيقات كشاورزي

مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي كردستان

دستورالعمل فني:

طرح تسريع انتقال يافته­ها- موضوع مرتعداري

در استان كردستان

نگارش

كميته فني طرح تسريع انتقال يافته­ها- موضوع مرتعداري

آذر 1386

مراتع به عنوان اكوسيستمي زنده و پويا ، نقش بسزايي در اقتصاد ملي داشته و هرگونه روندي در توليد اين عرصه ها مستقيما در گذران افراد جامعه تاثير مي گذارد. لذا هرگونه برنامه ريزي در اين خصوص نياز مند نگرشي همه جانبه و منطبق با وضعيت موجود بوده و در ارئه برنامه ها بايستي تمامي اجزاي تاثير گذار بر اين اكوسيستم شناسايي شوند.

جهت مديريت بهينه عرصه مراتع نيازمند شناسايي و بررسي دقيق 3عنصر اساسي مي باشيم. اين 3عنصر عبارتند از : انسان، دام و مرتع. كه در اين ميان انسان به عنوان موجودي انديشمند و كار آمد نقش اساسي و هدايتي را بعهده دارد. اينك به طور مختصر هر يك از اين سه عنصر مذكور مورد بررسي قرار مي گيرند:

1. انسان:

انسان در قالب بهره برداران عرصه هاي مرتعي و به عنوان موجودي متفكر هميشه در تقابل با نحوه گذران زندگي و وسيله معيشت خود ( دامداري، دامپروري، كشاورزي، ...)، سود آني را با توجه به شكنندگي وضعيت اقتصادي خود ، مدنظر قرار داده و همين امر سبب دست تازيهاي غير معقول به عرصه هاي مرتعي گشته است. به گونه اي كه متاسفانه امروزه مراتع كشور چه از نظر كمي و چه از نظر كيفي دستخوش تغييرات اساسي و نگران كننده اي شده است. بهره برداران به عنوان اولين حلقه تاثيرگذار بر اكوسيستمهاي مرتعي نيازمند تامل بيشتر بوده و بايستي بسيار پررنگ تر از گذشته از سوي برنامه ريزان و دست اندركاران اجرايي و تحقيقاتي و دولتمردان مد نظر بوده و هرگونه برنامه ريزي در راستاي احياء و اصلاح مراتع و نهايتا بهبود وضعيت دامداري در منطقه بايد با هماهنگي بهره برداران صورت گيرد و مشاركت فعال و معني دار آنها ، متضمن اجراي موفق برنامه هاي اجرايي خواهد شد. لذا به منظور دستيابي به اين اهداف موارد ذيل مختصرا پيشنهاد مي گردد.

الف)- قبل از اجراي هر برنامه اي، بايستي طي جلسه يا جلساتي با دامداران ، اهداف اجراي پروژه به روشني و وضوح كامل و بياني ساده ارائه گردد و ضمن كسب نكته نظرات و ايده ها و دانش بومي آنان، در پايان ميزان تقريبي مشاركت فعال و نهايتا موفقيت اجراي پروژه سنجيده شود.

ب)- در صورت استقبال روستاييان و بهره برداران از ايده و طرح جديد نسبت به داير نمودن كلاسهاي آموزشي و ترويجي منطبق با واقعيت عرصه ها اقدام شود و در اين خصوص ضمن ارائه مطالب و دست آوردهاي علمي و آموزشي بر پايه علم مرتعداري آگاهي ها و دانش هاي سنتي و بومي نيز اخذ و با تلفيقي از اين دو دستو العمل نهايي اجرايي تدوين گردد.

ج)- حضور مستمر و دائم نمايندگان بهره بردار در جلسات تصميم گيري و اخذ نظرات آنها در اين خصوص لازم شمرده مي شود.

د)- آگاهي بخشيدن به چوپانان و ارتقاء دانش بومي آنان و ارائه برنامه اي ، چرائي متناسب با وضعيت مرتع به آنان از اهميت ويژه اي برخوردار مي باشد.

2. دام:

واقعيت موجود در زمينه تعداد دام موجود در قياس با ظرفيت مراتع كشور بيانگر اين واقعيت تلخ است كه هم اكنون بر اساس آمار موجود حدود از تعداد دامهاي متكي بر مراتع به عنوان دام مازاد بر ظرفيت مراتع شناسايي شده كه فشار، چرائي ناشي از تعليف آنان در سطح مراتع سبب افت شديد كيفي و كمي علوفه مراتع كشور شده است. در خصوص به تعادل رساندن بين نياز غذايي و منابع غذايي (تعداد دام و مرتع) در راهبرد اساسي وجود دارد كه عبارتند از :

· تهيه و توليد علوفه

· كاهش تعداد دام

الف)- تهيه و توليد علوفه:

در زمينه تامين علوفه دامهاي كشور دو گزينه وجود دارد ، يكي تهيه و توليد علوفه در عرصه هاي كشاورزي و ديگري تهيه و توليد علوفه در اراضي مرتعي.

در خصوص تهيه و توليد علوفه در اراضي مرتعي با توجه به نياز بيان پروژه هاي اصلاحي در مراتع در ادامه گزارش مفصل تر مورد بحث و بررسي قرار خواهد گرفت. اينك تهيه و توليد علوفه در عرصه كشاورزي بيشتر مورد بررسي قرار مي گيرد:

I- تهيه و توليد علوفه در عرصه هاي كشاورزي:

توليد علوفه در عرصه هاي كشاورزي به دو بخش ، توليد علوفه در اراضي آبي و توليد علوفه در اراضي ديمي تقسيم مي شود.

توليد علوفه در عرصه هاي آبي كشور با توجه به پيچيدگي بيشتر و اهميت فراوان تر آن نياز به متولي دارد متولي توليد علوفه در اراضي زراعي در سال 1349 تحت نظر صندوق عمران مراتع بود كه اساس نامه آن بسيار گويا و كار آمد تعريف شده بود اين صندوق در سال 67 همزمان با منفك شدن سازمان جنگلها و مراتع و آبخيزداري كشور از وزارت كشاورزي و الصاق آن به وزارت جهاد سازندگي سابق به شركت تهيه و توزيع علوفه تغيير نام داد و در بررسي عملكرد آن در قياس با صندوق عمران مراتع بايستي اذعان نمود كه از پويايي و جامعيت كمتري برخوردار بوده است سرانجام در سال 76 اين شركت به نام شركت پشتيباني امور دام تغيير نام داد و امروزه در حال فعاليت مي باشد.

شركت پشتيباني امور دام هر چند از لحاظ چارت و تشكيلات گسترده تر گرديد ولي از نظر توجه به مراتع كشور و اجراي برنامه اي اصلاحي در اراضي زراعي به منظور كاهش اتكاء دامداري به مراتع بسيار كمرنگ ظا هر گشته است و از ايرادات عمده وارد بر اين شركت حمايت از دامداران بزرگ و دامداريهاي صنعتي و كم توجهي به دامداران خردپا و روستايي كه به صورت سنتي در حال دامداري هستند، مي باشد.لذا به منظور رسيدن به اهداف مورد نظر در خصوص ارتقاء توان توليد علوفه در اراضي زراعي نيازات شركت پشتيباني امور دام با گسترده تر نمودن فعاليتهاي خود وهمسو با اهداف اصلاحي و احيائي طرحهاي مرتعداري در روستا نيز برنامه اي توليد علوفه را به اجرا درآورد.

- در خصوص توليد علوفه در اراضي ديمي نيز دو راهكار وجود دارد : يكي تبديل اراضي كم بازده زراعي به علوفه كاري ديم و ديگري اجراي عمليات ley farming (تناوب غله و مرتع) مي باشد.

در زمينه اراضي كم بازده زراعي به علوفه كاري خوشبختانه امروزه دستگاه اجرايي سازمان جنگلها مراتع و آبخيزداري كشور با شناسايي عرصه و پس از تعيين وضعيت مالكيت عرصه نسبت به تامين بذور علوفي خوشخوراك (يونجه ديمي اسپرس و...) به صورت رايگان به همراه يك كيسه كود در هر هكتار اقدام مي نمايد از مهمترين فوائد اجرا ley farming مي توان به مواردي ازجمله : بالا رفتن توليد علوفه و كاهش اتكاء دام به مرتع ارتقاء سطح كيفي علوفه و در نتيجه ارتقاء سطح سلامت دامها افزايش توليد در هكتار غله به واسطه بهبود حاصلخيزي خاك و بهبود ساختمان خاك و افزايش حاصلخيزي و كاهش فرسايش اشاره نمود.

ب)- كاهش تعداد دام:

- وضعيت موجود بيان كننده اين واقعيت است كه به واسطه اتكاء كشور به گوشت و نياز روز افزون جامعه ، كاهش تعداد دام در عمل امري بسيار مشكل مي باشد.

لذا راهكار هاي موجود در اين خصوص به طور خلاصه عبارتند از :

· برنامه ريزي كشتار دام و توسعه كشتارگاه ها و سردخانه ها :

احداث كشتارگاه ها و سردخانه ها در منطقه و برنامه ريزي به منظور خريد دام و كشتار به موقع آن از اقدامات اساسي تلقي مي گردند. در اين خصوص خريد دام در فصل مناسب (پاييز در اين منطقه ) و اعمال حمايت هاي لازم از طرف دولت و تضمين و پرداخت به موقع پول دام ها از ضروريات مي باشد.

· اصلاح نژاد و بهداشت جايگاه دام :

اقدام در جهت فعاليتهاي ژنتيكي در خصوص افزايش مقاومت دامها و سازش پذيري با وضعيت موجود و غيره و همچنين توجه ويژه به بهداشت جايگاه هاي روستايي دامها و حمايت هاي لازم از طرف متوليان متضمن سلامتي بيشتر دام ها و نهايتا ارتقاء توليد گوشت خواهد شد.

· حمايت و توسعه گاوداريهاي صنعتي:

نظر به اينكه ضريب تبديل پروتئين يا انرژي در گاو بيشتر از گوسفند مي باشد، بنابراين ميتوان توليد گوشت قرمز كشور را به سمت گاوداريهاي صنعتي گرايش داد. احداث گاوداريها ضمن اقتصادي بودن فشار چرايي را از مراتع كاهش داده و سبب ارتقاء وضعيت مراتع كشور خواهند شد.

· حمايت از مرغداري ها و گوشت سفيد:

در راستاي توليد گوشت سفيد در منطقه به دليل اينكه راندمان تبديل مواد غذايي(دانه) به گوشت در مرغ بيشتر است لذا احداث مرغداريها مي تواند توليد گوشت سفيد را در منطقه بالا برده كه به طور مستقيم سبب كاهش فشار چرا بر مراتع خواهد شد.

در خصوص مسائل مربوط به دام در مراتع پراكنش و توزيع مناسب دام در مرتع از اهميت فوق العاده اي برخوردار است. به طور كلي عواملي كه سبب پراكنش نامناسب توزيع دام در عرصه ي مراتع خواهند شد عبارتند از :

فاصله ار آب شرب ، توپوگرافي و ناهمواريها و صخره اي بودن عرصه ، تنوع پوشش گياهي ، نوع نا مناسب دام، هوا و شرايط اقليمي و حشرات مزاحم.

لذا به منظور دستيابي به پراكنش مناسب دام در مرتع بايستي موارد فوق الذكر مورد برنامه ريزي قرار گيرند كه در زير به طور خلاصه اهم برنامه هاي اجرائي بيان مي گردد:

- فاصله از آب شرب:

فواصل منابع آبي در مرتع بر حسب شرايط توپوگرافي ، نوع و نژاد دام و شرايط

آب و هوايي متغيرات. آنچه بديهي است هر چه دام مسافت بيشتري براي رسيدن به آب طي كند، انرژي بيشتري مصرف خواهد كرد و نياز به علوفه بيشتري پيدا ميكند و در نهايت ضريب تبديل گوشت كمتر خواهد شد. در جدول ذيل مسافتهاي مناسب جهت برنامه ريزي منابع آبي بر حسب دو نوع دام شاخص در منطقه ارائه شده است:

"حداكثر مسافتي كه دام مي تواند براي شرب طي كند (برحسب كيلومتر)"

- وضعيت توپوگرافي:

دامها جهت استفاده از علوفه در مناطق شيبدار داراي تمايلاتي متفاوت هستند به گونه اي كه گاوها و دامهاي سنگين تمايل كمي به استفاده از شيبهاي تند دارند به طوريكه در شيب هاي بيش از 10% استفاده كمي از مرتع مي كنند، در عوض بز و گوسفند توانايي بيشتري در اين مورد دارند، گاوها بيشتر در ته دره ها و اطراف مناطق آب و قسمتهاي مسطح به چرا مي پردازند در حاليكه گوسفندان بيشتر در دامنه ها و بزها بيشتر در خط الراس به چرا مشغول خواهند شد.

بنابراين با توجه به وضعيت توپوگرافي منطقه ، اولويت در انتخاب دامهاي وابسته مراتع، دامهاي سبك مي باشد.

- تيپ گياهي و تنوع پوشش گياهي:

دامها در استفاده از پوشش مرتعي و گونه هاي خوشخوراك تمايلات مختلفي دارند. در اين خصوص با توجه به دستاوردهاي تحقيقاتي به طور كلي ميتوان بيان داشت كه دامهاي سنگين بيشتر به چراي گونه هاي خوشخوراك از تيره گندميان (Grasses) تمايل بيشتري از خود نشان ميدهند. در حاليكه گوسفندان بيشتر به چراي پهن برگان علفي (Forbes) و بزها به بوته ايها (Shrubs) خوشخوراك علاقه نشان مي دهند.

بنابراين بر مبناي دامهاي سازگار و موجود در منطقه كه اكثرا كوچك جثه ها مي باشند مي توان در برنامه هاي اصلاحي بيشتر به فوربها و بو ته اييها روي آورد.

- استفاده از سيستم هاي چرائي تخصصي و متناسب:

يكي از موارديكه در پراكنش مناسب و آگاهانه دام در مرتع در رئوس برنامه هاي اجرائي مد نظر قرار مي گيرد استفاده از سيستمهاي چرائي متناسب با شرايط منطقه مي باشد. در خصوص منطقه مورد بررسي با توجه به نياز مراتع به عمليات اصلاحي و همچنين دادن فرصت زماني جهت رشد و به بذر نشستن گونه هاي مرغوب مرتعي سيستم چرائي متناوب – استراحتي

(Rest- Rotation graziny system) پيشنهاد گرديده است.

3. مرتع:

واقعيت موجود عرصه هاي مرتعي كشور بيانگر وضعيتي نا خوشايند بوده و تداوم چنين وضعيتي آينده اي ناگوار را جهت مراتع ترسيم مي كند. مراتع به واسطه بهره برداريهاي بي رويه و خارج از ظرفيت ، در حال نابودي هستند و مي طلبد در چارچوب برنامه هاي مدون و كارا ، تدابير علمي و عملي انديشه گردد.

در خصوص برنامه هاي اصلاحي در سطح مراتع ، با قبول ايرادات وارده بر طرح هاي مرتعداري اين طرح ها تاكنون و تا حد زيادي جوابگوي برنامه هاي اصلاحي در عرصه مراتع بوده و مي تواند به عنوان محور فعاليتها مدنظر قرار گيرند. واقعيت امر اين است كه اجراي طرح هاي مرتعداري به تنهايي با مشكلات عديده اي همراه مي باشد كه نتايج حاصل از اجراي برنامه هاي مدنظر را با شكست مواجه مي سازد. لذا همانگونه كه پيشتر نيز اشاره گرديد قبل از اجراي پروژه هاي مد نظر در طرح هاي مرتعداري بايستي از ضريب مشاركت منطقي بهره برداران و روستاييان ، مخصوصا بعد از اجراي پروژه و رعايت زمان قرق و فرصت زماني لازم جهت احياء ، مطمئن بود.

از عمده روشهايي كه به منظور تهيه و توليد علوفه در برنامه هاي اصلاحي و احيائي مراتع در طرح هاي مرتعداري مد نظر ميباشند ، عبارتند از:

بوته كاري، كشت مستقيم و كپه كاري، ذخيره نزولات آسماني، تبديل ديمزارهاي كم بازده به مراتع ، توسعه و تامين منابع شرب دام ، كود پاشي و قرق.

در بررسي طرح مرتعداري روستاي تبريز خاتون از توابع شهرستان ديواندره برنامه هاي اجرائي كه جهت اصلاح و احياء مراتع روستا مد نظر قرار گرفته است ، عبارتند از:

- تبديل ديمزارهاي كم بازده به علوفه در سطح 50 هكتار (قبلا نحوه اجرايي توضيح داده شد)

- كود پاشي مراتع در سطح 400 هكتار

- قرق مراتع در سطح 3477 هكتار (طي 50 سال اجراي طرح)

- احداث و نصب آبشخور 8 دستگاه

لازم به ذكر است روستاي تبريز خاتون داراي شركت تعاوني مرتعداري به شماره 1007 مي باشد كه مجري طرح مرتعداري روستا كه در مورخه 3/3/77 به تصويب كميته فني رسيده است، مي باشد.

II - كود پاشي در مراتع:

در اكوسيستمهاي ساده و تحت بهره برداري شديد ، در اثر برداشت محصول و خروج آن از عرصه امكان كمبود مواد غذايي (عناصر غذايي) بوجود مي آيد. لازم به ذكر است براي جبران اين كمبود مواد غذايي ضروري به شكل كود به عرصه باز گردانيده مي شود. در بين عناصر غذايي ضروري جهت رشد نبات، ازت، فسفر، پتاسيم از اهميت ويژه اي برخوردار هستند. كود هاي مورد استفاده در اين منطقه مورد بررسي به دو شكل فسفاته (پاييزه) و ازته (بهاره) مورد استفاده قرار مي گيرند.

كود ازته:

نقش ازت در تغذيه گياهان بيش از ساير عناصر مورد مطالعه قرار گرفته است، در بين عناصر غذايي مهمترين عامل محدود كننده رشد گياهان، كمبود ازت است زيرا نياز گياهان به اين عنصر بيش از عناصر ديگر است. ضمنا ازت يكي از اجزاي تشكيل دهنده ي سلول زنده مي باشد.

كود مصرفي ازته كه در فصل بهار و همزمان با آغاز دوره رشد در منطقه مورد استفاده قرار مي گيرد از نوع ازت آمونيوم است كه به ازاي هر هكتار يك كيسه كود 50گرمي به صورت رايگان تحويل بهره برداران مي گردد و منطقه مورد كودپاشي به مدت حداقل يك سال قرق مي گردد.

كود فسفاته:

فسفر همانند ازت يكي از اجزاي تشكيل دهنده سلول زنده است و در ساختمان فسفو لپيدها و نكلئو پروتئين ها دخالت دارد. در آغاز زندگي گياه بخش اعظمي از رشد و استقامت اندام هاي جوان را تضمين مي كند و به توسعه ريشه ها كمك ميكند.

كود فسفاته به صورت فسفات آمونيوم و در فصل پاييز قبل از شروع اولين بارندگي به ازاي هر هكتار يك كيسه 50كيلوگرمي در سطح مراتع مورد نظر پاشيده مي شود.

III- قرق (Exclosure):

قرق به معني جلوگيري از ورود دامهاي اهلي يا وحوش به قسمت يا محدوده ي معيني از يك منطقه طبيعي به منظور ذخيره مواد غذايي نباتات و بازيافت شادابي و خوشخوراكي از دست رفته است كه يكي از اقدامات مديريتي در عرصه مراتع تلقي مي گردد.

قرق مد نظر در عرصه مورد بررسي از نوع قرق هاي اجرائي و به منظور حفاظت و احياي پوشش گياهي موجود صورت مي گيرد. در اين نوع قرق به دليل وجود تنوع مناسب گياهي و همچنين وجود گياهان خوشخوراك در تركيب مرتع ، قرق نمودن عرصه مي توتند شرايطي را فراهم آورد تا گياهان در خلال دوره رشد و يا قسمتي از دوره رشد از آسيب دام به دور بوده و ميزان بذور و ذخاير كربوهيدرات آنها افزايش يابد. در اين پروژه دامدار خود متولي حفظ قرق بوده و از ورود دام به منطقه جلوگيري خواهد كرد.

مدت زمان قرق يكسال پيش بيني شده است كه هدف اصلي آن احياي پوشش گياهي موجود و يا استقرار بذور ريخته شده مي باشد.

دستاوردهاي تحقيقاتي ذيربط در زمينه مرتع

I- در خصوص بذر كاري در مرتع:

1- به طور كلي، يونجه همداني از لحاظ عملكرد علوفه، ارتفاع و قطر تاج پوشش و تراكم و نيز سازگاري با شرايط اكولوژيكي منطقه طرح (ايستگاه خركه سارال) برتر بوده و در نهايت به عنوان كولتيوار برتر ديمزازهاي كم بازده به علوفه دست كاشت در اين نواحي توصيه مي گردد.

2- كشت بهاره يونجه و يا مخلوط يونجه (5كيلوگرم) + گراس (45كيلوگرم بروموس يا 20كيلوگرم آگروپايرون يا 1140بذر خالص در متر مربع) توصيه شده است. عمق مناسب كاشت هر بذر 5 - 2 برابر قطر بزرگ بذر در نظر گرفته مي شود.

3- مقايسه عملكرد غلاف نشان داد كه گونه Medicago scutellata از ساير گونه ها برتر است، اما اين گونه نسبت به چراي دام و سرما حساس است. لازم است در پاييز زمين مورد نظر شخم بخورد. ميزان بذر خالص مورد نياز 10 كيلوگرم (بدون غلاف) در هكتار است.

4- زمان گلدهي و بذر دهي گونه هاي مرتعي مطالعه شده

II- در خصوص اثرات كود بر مراتع:

الف)- كود فسفاته بر عملكرد گياه بي تاثير است.

ب)-ميزان بذر مورد نياز 40 -30 كيلوگرم بذر خالص در هكتار مي باشد.

II- دستاوردهاي تحقيقاتي در خصوص گونه جاشير Prangos ferulacea :

1. عمق مناسب كاشت بذر حدود 4 سانتي متر است.

2. كاشت اين گونه پاييزه است.

3. گلدهي آن اواسط ارديبهشت و بذر دهي آن اوايل تير ماه است.

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: